BAĞIMLILIĞA YOL AÇAN YA DA SUİSTİMAL EDİLEN MADDELER

MADDE BAĞIMLILIĞI


BAĞIMLILIĞA YOL AÇAN YA DA SUİSTİMAL EDİLEN MADDELER

* Alkol

* Yasal olan veya olmayan ilaçlar

* Laksatifler(Müshiller)

* Vitaminler

* Mide bulantısını kesen ya da önleyenler

* Aspirin



BAĞIMLILIĞI ÖZENDİREN ETKENLER:

* Kendi kendine alabilme/uygulayabilme kolaylığı

* Kullanım için doktor kontrolü veya önerisi gerektirmemesi

* Yasal ya da yasadışı olarak temin edebilme kolaylığı



EN ÖNEMLİ SAKINCALARI:

* Tıbbi ya da tıbbi olmayan durumlarda önerilenin dışında rasgele kullanılması

* Özellikle, damar yolundan verilenlerin, steril koşullar sağlanmadan uygulanması



BAĞIMLILIK (MÜPTELALIK):

* Kişiler, müptela oldukları madde olmadan yaşayamazlar

* Maddeyi elde etmek için her yolu denerler

* Tedavisi uzun sürer, çoğunlukla başarısızlıkla sonuçlanır; tedavinin başarılı olması için sabır, inat ve kararlılık gerekir

* Kullanımı suiistimal edilen maddeler, genellikle beyindeki etkilerinden dolayı alınmaktadırlar.

* Beyindeki etkileri

* Uyarıcı (stimulan)

* Baskılayıcı (depresan)

* Hayal gördüren (halüsinojen)etkilerdir

* Bu maddelerin ilk kullanılma nedenleri sıralanacak olursa:

* Tıbbi nedenler (ağrı kesici, depresyon tedavisi vs. gibi nedenler)

* Arkadaş grubu baskısı sonucu, boş zamanları değerlendirmek amacıyla

* Bir kez kullanan kişilerin çoğu müptela olmazlar



KULLANMAKLA, BAĞIMLI OLMAK EŞ ANLAMLI DEĞİLDİR



BEYİNDEKİ ETKİLERİ NEDENİYLE EN ÇOK SUİİSTİMAL EDİLEN MADDELER:

« Alkol

« Afyon türevi ağrı kesiciler (analjezikler)

« Merkezi sinir sistemi(MSS) baskılayıcıları (depresanlar)

« MSS uyarıcıları (stimulanlar)

« Nikotin (tütün)

« Marijuana

« Halüsinojenler (hayal gördürücüler)

« Koklananlar(inhalanlar)



MADDE SUİİSTİMALİ

Herhangi bir yoldan(ağızdan, IV vd.) alınabilecek bir maddenin kasıtlı olarak amacı dışında ve önerilen dozun üzerinde alınması MADDE SUİİSTİMALİdir (kötüye kullanımı). Amaç, alınan maddenin etkisinin ya da yan etkisinin daha güçlenmesidir.

BU MADDELER: alkol, bazı yiyecekler, yasal ya da yasa dışı elde edilen bazı ilaçlar, vitaminler, laksatifler(müshiller), solventler(uçucu çözücüler), benzin, aerosoller, yapıştırıcılar


MADDE, UYUŞTURUCU, İLAÇ

« Kişilerin bedensel ya da ruhsal sağlığını sürdürmek, hastalıklarını önlemek ya da hastalıklarını iyileştirmek amacıyla vücuda verilen bileşiklerdir

« İlaçların hepsinin istendik etkilerinin yanı sıra istenmedik etkilerinin de (yan etki, komplikasyon) olduğu bilinmektedir

« İşte bu etkiler bazı kişiler tarafından kötüye kullanıma neden olabilmektedir


İPTİLA, DÜŞKÜN, TUTKUN

« Bir maddeyi kullanmayı ve onu ne şekilde olursa olsun elde etmeyi şiddetle arzulamak ve o maddeye ihtiyaç duymak (kompulsiyon)

« Maddenin dozunu yavaş yavaş ve sürekli artırma eğilimi vardır. Maddeye zaman içinde fiziksel bağımlılık gelişir

« Birey ve toplum açısından yıkıcı etkileri vardır

Müptela : kullandığı maddeye aşırı derecede ihtiyaç duyan kişidir



DİRENÇ (TOLERANS)

« İlaç müptelasında olduğu gibi, sürekli kullanmaya bağlı olarak ilacın alışılmış etkilerine karşı bireyde oluşan ve giderek artan dirençtir

« Kişi aynı etkiyi elde etmek için maddenin dozunu ve kullanma sıklığını artırır


BAĞIMLILIK

« “Yoksunluk” kullanılan maddenin miktarının azaltılması veya tamamen kesilmesi halinde ortaya çıkan bir takım belirtilerdir.

« Yoksunluk, sabit ya da artan miktardaki madde ile belirtilerin ortaya çıkması engellenebilen, fiziksel ve psikolojik bir olaydır

« Maddenin kullanımı kesildiğinde yoksunluk (çekilme) belirtileri ortaya çıkmıyorsa, iptila söz konusu değildir

« Birey bağımlı olabilir ancak müptela olmayabilir; örnek: mide ülserinin ağrısını hafifletmek için antiaside bağımlı olabilir. Ülser iyileştiğinde antiaside gereksinim kalmaz ve hasta ilacı rahatlıkla bırakabilir

« Bağımlılık: Alışkanlıklarımızın tüm yaşamımıza hakim olmaya başlaması ve davranışlarımızı denetleyemez hale gelmemiz olarak tanımlanır

« Psikolojik bağımlılık (alışkanlık) keyif verici etkisi olan bir maddeyi kullandıktan sonra, kendinizi “onu tekrar kullanma isteği” içinde bulmanızdır Kişi, zamanının ve çabasının büyük bir kısmını maddeyi elde edebilmek için geçiriyorsa, işinde sorunlar yaşıyorsa, adli sorunlar ortaya çıkıyorsa, başkalarıyla olan ilişkileri madde kullanımı nedeniyle etkileniyorsa, kişide psikolojik bağımlılık gelişmiştir.

« Fiziksel bağımlılık (müptelalık) tekrarlanan kullanımları sonrasında, maddenin ani etkilerine karşı vücutta direnç oluşmasıdır. Anlamı: kişi aynı etkiyi elde etmek için maddenin dozunu yavaş yavaş artırır


UYUŞTURUCU/İLAÇ BAĞIMLILIĞI

Alkolün dışında, kişinin fiziksel ve ruhsal durumu üzerindeki etkileri nedeniyle suiistimal edilen ilaçlar:

« Opioidler

« MSS depresanları

« MSS uyarıcıları

« Nikotin

« Marijuana

« Halüsinojenler

« İnhalanlar



OPİOİD BİLEŞİKLER:

« Haşhaş kozasından elde edilen doğal ya da yapay afyon türevleridir.

« Opiyat analjezikler (ağrı kesici) denilen; eroin,morfin, Demerol, Dilaudide ve Methadone gibi ilaçları kapsar. Bu grupta olan kodein daha hafif bir ağrı kesicidir.

« Hepside ağrı kesici olarak tıpta geniş kullanım alanına sahiptirler

« Kullanımları, tıbbi nedenlerle veya bireysel merak ile başlamış olabilir.

ÖZELLİKLERİ:

« Hepsi MSS depresanıdır

« Hepsi solunumu baskılar ve MSS işlevlerinde bozulmalara neden olurlar

« Damar yolundan alındıklarında “vuruş-kafa bulma” tabir edilen bir etki yaparlar

« Çabuk tolerans gelişir dolayısıyla çok yüksek dozlarda kullanılabilirler

« Gözbebeklerinde küçülmeye neden olurlar: “pin point pupil” = iğne başı büyüklüğünde gözbebeği

« AABT, solunum depresyonu nedeniyle çağrı alabilir



MSS BASKILAYICILARI (DEPRESANLARI):

« Barbitüratlar, Sedatifler, Trankilizanlar

« MSS baskılayıcıları olarak bilinirler

« Etkileri alkole benzer

« Ağrıyı gidermezler

« Kısa etkili pentobarbital(sarı bomba) ile sekobarbital(kırmızı şeytan), uzun etkili fenobarbitale tercih edilmektedirler

ÖZELLİKLERİ:

« Bilinç düzeyinde değişikliğe neden olurlar

« Kullananlar uykulu ya da sakin görünürler

« Genellikle etkilerini güçlendirmek amacıyla alkolle ya da opioid analjeziklerle birlikte alınırlar

« Gözbebeklerinde büyümeye neden olurlar; “pupiller dilatasyon”

« AABT, solunum depresyonu, yetersiz solunum (bradipne), koma nedeniyle çağrı alabilir



MSS UYARICILARI (STİMULANLARI) :

« Etkileri ilacın dozuna, veriliş yoluna ve ortama göre farklılık gösterir.

« Amfetaminler (amphetamine): en sık kamyon şoförleri, öğrenciler vb tarafından, uyanık kalmak ve zihinsel etkinliği artırmak amacıyla bazı kişiler tarafından da iştahı azaltmak üzere kullanılan ilaçlardır; benzerleri metamfetamin, benzedrindir. Yan etkileri: sinirlilik, endişe, dikkati toplamada zorlanma

« Kafein: kahve ve kolalı içeceklerde bulunan kafein, adrenalin ve aminofilin; antihistaminik ilaçlara benzer hafif uyarıcı etkilidirler

« Efedrin, isoproterenol gibi dekonjestanlar da hafif uyarıcı etkiye sahiptirler

ÖZELLİKLERİ :

« Davranış bozukluğu; kişi heyecanlı, öforik veya sakindir

« Taşikardi

« Yüksek kan basıncı

« Baş ağrısına neden olurlar

« Kısa sürede çok miktarda uyuşturucu alan kişi mantıksız, paranoid ve ajite olabilir

« Yüksek doz uyarıcı alan kişide bazen göğüs ağrısı da olabilir

« Ardarda 3-4 gün yüksek doz uyarıcı alan kişilerde, hızlı bir çalışma sırasında derin uykuya dalıp aç uyanma, ardından da yorgunluk ve depresyon görülebilir. Yoksunluk belirtileri ve koma oluşabilir



KOKAİN:

Ø MSS uyarıcısıdır

Ø Aşırı öforik (çoşkulu; mutlu ve neşeli), hiperaktif, endişeli yapar

Ø Pupiller dilatedir(gözbebekleri genişler)

Ø Kaslarda seğirme, hipertansiyon, taşikardi, disritmiler, nöbet geçirme, göğüs ağrısı görülebilir

Ø Etkilerinin benzer olmasına karşın Amfetaminlerden güçlü bir uyarıcıdır, dolayısıyla etkileri de daha güçlü ve şiddetlidir

Ø Genellikle burna çekilerek(inhalasyon) kullanıldığından bir süre sonra burun septumunda hasara ve perforasyona neden olur; ayrıca damar yolundan uygulanabilir, sigara gibi içilir ya da mukozaya sürülerek de kullanılabilir

KOKAİN AŞIRI DOZUNDA ACİL BAKIM:

Ø Soluk yolunun açıklığını sağla

Ø Gereksinimi varsa solunumunu destekle

Ø Yüksek yoğunlukta oksijen ver

Ø Monitore bağla EKG izle

Ø Damar yolunu aç

Ø Hayati tehlike oluşturan disritmiler varsa tedaviye başla

Ø Nöbete karşı önlem al: diazepam 5-10 mg

Ø Propanolol 1 mg İV, çok yavaş verin(merkeze danışın)

NİKOTİN:

Ø Daha zayıf bir uyarıcıdır, o nedenle bağımlılık yapma potansiyeli opioid ve depresanlardan daha düşüktür

Ø Yoksunluk belirtileri :uyarılabilirlik (iritabilite), saldırganlık ve depresyon

Ø Uzun süreli sigara kullanımı ile KOAH; periferik damar hastalıkları; akciğer,soluk yolu ve mesane kanserleri arasında ilişki olduğu saptanmıştır



MARİJUANA:

Ø Canabis sativa adındaki hint kenevirinin çiçeklenme mevsimindeki yapraklarından elde edilir

Ø Bitkinin tepesinden elde edilen esrara da marijuana ya da pot, uzak doğuda ise haşiş denilir

Ø Ayrıca kök ve yapraklardan daha az etkili ekstre (hulasa, öz) elde edilmektedir

Ø İnhalasyon yoluyla kullanılır

Ø Dumanı içe çekme sonucunda öfori, gevşeme ve uyuşukluk hissi oluşur

Ø Karmaşık işler yapma yeteneği ortadan kalkar, kısa süreli hafıza kaybı oluşur

Ø Zaman algılamasındaki değişiklikler ve paniğe varan anksiyete görülebilir

Ø Bazı kişilerde öfori sonrası depresyon ve konfüzyon oluşmaktadır

Ø Tıpta bilinen bir kullanımı yoktur

ACİL DURUMLARI:

· Akut anksiyete, öfori, gözbebeklerinde genişleme, ağızda kuruluk, değişken duygusal durum

· Halüsinasyonlar nedeniyle çağrı alınabilir

ACİL BAKIMI:

Ø ABC değerlendirilir ve sürekliliği sağlanır

Ø Hasta kendini güvende hissedecek şekilde yaklaşılır

Ø Mümkün olduğunca alçak sesle konuşulur

Ø Gerekiyorsa EKG’ si izlenir



HALÜSİNOJENLER:

Ø Hastanın kendini algılamasında ve bilinç düzeyinde değişikliklere neden olur

Ø Psikiyatrik bulgular görülür: intihar teşebbüsü veya panik ataklar gibi

Ø Mevcut olmayan nesneleri görüp sesler işitirler

Ø Pencereden rahatlıkla atlayıp uçabileceklerini düşünürler; intihar sanılan ölümcül kazaların bir kısmının nedenleri bu algılamalardır

Ø Halüsinojenler: peyote, ololiukui (gündüz sefası çiçeğinin tohumları), meskalin, liserjik asit dietilamid (LSD), psilosibin (bazı mantarlar)

Ø Ağız yoluyla alınırlar

Ø Bazen görüntü, müzik, renk halüsinasyonları oluşturabilirler

Ø AABT genellikle akut panik reaksiyonlarında çağrı alır

BULGULAR:

Ø Psikoz, bulantı, dilate pupiller, konuşurken daldan dala atlamak, baş ağrısı, baş dönmesi, etki altında kalan, algılama bozukluğu, halüsinasyonlar

ACİL BAKIM:

Ø ABC değerlendirin ve sürekliliğini sağlayın

Ø Hastaya güven verin

Ø Bağıran hastaya daha yüksek sesle konuşarak onu susturmayı deneyin, kontrol altında tutun

Ø Hastayı yaralanmalardan koruyun

Ø Hastaya sessiz, sakin ve karanlık (loş) bir ortam sağlayın

Ø Yumuşak ve alçak ses tonuyla konuşun (uyarılardan kaçınmak amacıyla)



İNHALANLAR:

Ø MSS depresanlarıdır

Ø Sarhoş edici etkisinden yaralanmak için zamklarda bulunan aseton ve toluen; benzin ve aerosolerdeki halojen hidrokarbonlar gibi bazı uçucu maddelerin koklanması ya da solunmasıdır

Ø Uzun süre kullanımları karaciğer ve beyin hücrelerinde harabiyete neden olurlar

Ø AABT sarhoş gibi görünen “koklayıcı”larla veya bilinci kapalı karşılaşabilir, kullandığı maddeler soluk yolunu tıkamış olabilir. Bu durumda derin hipoksi ya da arrest gelişebilir



NARKOTİKLER:

Ø Eroin, kodein, morfin, meperidin, metadon, gibi MSS baskılayıcıları bu gruptadır.

Ø Aşırı doz bulguları:

Ø Daralmış göz bebekleri, solunum depresyonu, hipotansiyon, bradikardi, pulmoner ödem, koma, ölüm

ACİL BAKIM:

Ø ABC değerlendirin ve sürekliliğini sağlayın

Ø Solunumu destekleyin

Ø Yüksek yoğunlukta oksijen verin

Ø Damar yolu açın

Ø Solunum düzelene kadar ya da merkezdeki doktorun önerisine göre, 1-2 mg nalokson IV veya endotrakeal yoldan verin

Ø Monitöre bağlayın ve EKG’ yi izleyin

Ø Hemen hastaneye nakledin



TRİSİKLİK ANTİDEPRESANLAR :

AŞIRI DOZ BULGULARI:

Ø MSS baskılanması

Ø Solunumun baskılanması (derinliğinde ya da hızında azalma/bradipne)

Ø Taşikardi

Ø Gözbebeklerinde genişleme

Ø Konuşurken dili dolaşmak, kaslarda seğirmeler

Ø Nöbet geçirme

Ø ST ve T dalgalarında değişiklikler; AV bloklar

Ø Şok

ACİL BAKIM :

Ø ABC değerlendirin ve sürekliliğini sağlayın

Ø Solunumu destekleyin

Ø Yüksek yoğunlukta oksijen verin

Ø Damar yolu açın

Ø Monitörü bağlayın ve EKG’ yi izleyin

Ø Zehir danışma merkezini arayarak bilgi isteyin



Başa Dön


İLAÇ BAĞIMLILIĞI İLE İLGİLİ GENEL SORUNLAR:



« Alınan maddenin özelliği

« Maddenin kişiye yaptığı etki

« Maddenin alındığı yol

« Maddenin birlikte alındığı diğer maddeyle etkileşimi

« Kişinin maddeye toleransı ya da duyarlılığı

İle ilgilidir.



ÖZEL SORUNLAR:



MSS BASKILAYICILARI

« Hepsinin, bilinç düzeyinde, hafif uykudan komaya kadar değişen etkileri

« Kusma ve kusmuğunu aspire etme riski

« Solunum depresyonu veya durması

« Kollarda veya bacaklarda iskemi

« Kendinin farkında olmaması nedeniyle oluşan yaralanmalar

« Huzursuzluk,şiddetli anksiyete

« Paranoya (her şeyden veya herkesten şüphelenme)

« Madde aniden kesildiğinde, akut depresyon ve yoksunluğa bağlı konvulsiyonlar (sarsılma, çırpınma)



HALÜSİNOJENLER

« Duyma, görme veya diğer duyular ile ilgili bozukluklar

« Bu tip suni algılamalar korkutucu etkilere yol açarlar



MADDELERİN ALINDIKLARI YOLLAR :

« Maddeler çoğunlukla nadiren sorun yaratan ağız yoluyla alınırken; bir kısmı değişik sorunlara yol açan damar yolundan, cilt altından ya da kas içinden uygulanmaktadır.

« Özellikle damar yolu uygulamalarında aynı enjektörün birden fazla kişi tarafından kullanılması nedeniyle enfeksiyonlar bulaşabilir:

« HIV(AİDS), HBV,HCV, endokardit, beyin absesi vs.

« Yanlış yoldan verilme nedeniyle:

« Doku harabiyeti, flebit (damar iltihabı),vs.



MADDELERİN BİRLİKTE ALINMASI

« Birbirlerini tamamlayıcı etkiye sahip maddeler : alkol ve sakinleştiriciler gibi

« Ya da uyarıcı ve sakinleştiriciler veya halusinojenler birlikte kullanılmaktadırlar

« AABT olarak; uyuşturucu kullandığı şüphesi olan ya da bilinen hastalarda, hangi tip madde/ler aldığı konusunda olabildiğince ayrıntılı bilgi toplanmalıdır

DİRENÇ

« Bağımlılarda bazı maddelere karşı kolaylıkla direnç (tolerans) gelişir

« Bazen kullanılmayan maddelere karşı da çapraz direnç gelişebilir

« Madde kullanımı kesildiğinde, dirençte oluştuğu süre içinde kaybolur (genellikle haftalar sürer)

« Kullandığı maddeye bir süre ara vermiş olan bağımlı, maddeye bıraktığı son dozla tekrar başlarsa aşırı doz nedeniyle sorunlar yaşayabilir

DUYARLILIK

« Herhangi bir birey, bir maddeye veya herhangi bir karışımdaki bir maddeye karşı duyarlı olabilir. Madde bağımlıları içinde bu tehlike söz konusudur.

« Duyarlılık anaflaksi ile sonuçlanabilir : bronkospazm, aşırı mukus salgısı, nefes almada zorlanma, hırıltılı solunum vs.

DİĞER MADDELERİN BAĞIMLILIĞI



Uyuşturucu ve alkol dışında; yenilebilen, içilebilen ve yutulabilen her şeyin aşırı kullanımı mümkündür: Kompulsif su içenler, sürekli reçetesiz ilaç kullananlar, yiyecek bağımlıları, gibi

Bu tip bağımlılığa örnekler:

« Su içme

« Aspirin

« Müshiller

« Vitaminler

« Yiyecekler

Kompulsif : zorlayıcı, içten gelen, karşı konulması güç bir hissin etkisiyle yapılan



ASPİRİN (ASA)

Asetil salisilik asit (ASA), en kolay bulunabilen etkili bir ağrı kesici ve ateş düşürücüdür, reçetesiz satılır.

İki önemli yan etkisi vardır:

Mide ve barsak duvarında ülsere, ülser de kanamaya neden olur.
Trombositleri etkileyerek pıhtılaşmayı geciktirir/ kanamaya yatkınlık artar dolayısıyla yaralanmalarda kanamanın durdurulması zorlaşabilir


MÜSHİL (LAKSATİF)

« Bazı kişiler sürekli ishal (diyare) olma isteğiyle kullanırlar

« Sürekli ishal nedeniyle şiddetli dehidratasyon ve metabolik şok oluşabilir



VİTAMİNLER

« Her yerde bulunabilen, reçetesiz satılabilen eksikliği kadar fazla alınması da birçok sorunlara yol açan ilaçlardandır.

« Acil bakımı gerektirmez, ama bilinmesi toplumsal sağlık sorunlarına çözüm üretme açısından önemlidir


YEMEK YEME

« Son yıllarda birçok kişiyi ilgilendiren bir beslenme bozukluğu sorunudur. Sorunun nedeni ya aşırı yeme isteği ya da zayıflama isteğidir

« Yeme saplantısı alkol bağımlılığına benzer, kişi tarafından kontrol edilemez

« Bazı kişiler ise, kilo alma korkusuyla kendilerini kustururlar bu hastalığa BULİMİA denilmektedir. Bunun için kişiler emetik (kusturucu) ilaç kullanırlar

« Bazı kişiler ise, vücut şekillerini ve ağırlıklarını korumak için yiyecek görmeye bile tahammül edemezler ve kendilerini açlığa mahkum ederler. Bu hastalığa ise, ANOREKSİYA NEVROZA denilir